Bram Ruiter: “Gelukkig zijn is het nieuwe ‘rijk zijn’, althans voor een grote groep relatief welvarende en kansrijke westerlingen. Natuurlijk zijn er nog steeds genoeg mensen die het liefst willen zwemmen in geld zoals Dagobert Duck, maar er is een rafelrandje ontstaan aan het romantische beeld van economische welvaart dat het kapitalisme heeft geschetst.”
Ik ben Bram, een 23-jarige filosofiestudent aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Dat ik dit ben gaan studeren is geen verrassing want van jongs af aan ben ik eigenlijk een typische filosoof: nieuwsgierig, kritisch en existentieel. Vooral dat laatste heeft mij uiteindelijk tot de filosofie gebracht; de zoektocht naar zingeving en nieuwe perspectieven op het leven. Ik kan absoluut niet zeggen wat de zin van het leven is of hoe men gelukkig kan worden. Wel ben ik, uiteraard, ietwat kritisch op de ‘hype’ rondom deze thema’s. Er wordt over geluk en zingeving gesproken alsof het te koop is, of alsof het een – al dan niet politieke – keuze is. Dit is, wat mij betreft, niet altijd correct en soms problematisch of gevaarlijk voor zowel de individu en/of de samenleving.
We zien steeds meer dat geld niet gelukkig maakt. Ook ongekend welvarende mensen, denk aan popsterren, zijn steeds meer gefocust op geluk in plaats van enkel het uitbreiden van hun vermogen. Ze zijn openhartig over hun bezoekjes aan de psycholoog, over de ‘retreats’ waar ze naartoe gaan en dragen bij aan de popularisering van mediteren, yoga, het nemen van ijsbaden of gaan zelf boeken schrijven over hoe zij hun geluk hebben gevonden.
Ook onder de ‘normale’ mensen is geluk steeds meer een hype. Mensen gaan minder werken om meer tijd te hebben om zichzelf te ontdekken, zelfhulpboeken zijn razend populair en ook gezondheid, als onderdeel van geluk, is een thema waar mensen veel mee bezig zijn.
Uiteraard worden er ook de nodige centjes aan verdiend, denk aan coaches en therapeuten in alle vormen en maten en aan mensen/bedrijven die voedingssupplementen verkopen.
Deze focus op geluk is een luxe, aangezien een aanzienlijk deel van de samenleving het zich niet kan veroorloven om zich druk te maken of ze wel ‘mindful’ genoeg leven, zij maken zich zorgen of ze de boodschappen wel kunnen betalen.
Het meeste ‘overkomt’ je
‘Gelukkig zijn’ is een resultaat, een opeenstapeling van interne en externe factoren. Sommige daarvan heb je zelf in de hand, maar veel zijn er al vooraf bepaald of overkomen je. De sociale en maatschappelijke situatie waarin je leeft speelt een belangrijke rol, net als je gezondheid erg belangrijk is en bovendien een wederzijdse relatie met je staat van welzijn heeft.
Voor een deel heb je zelf in de hand hoe je met ‘het leven’ om gaat, door de besluiten die je neemt; ‘gezonde’ of ‘verstandige’ keuzes die je maakt. (Ik zet deze woorden tussen aanhalingstekens omdat deze termen vaak te letterlijk worden genomen terwijl ze relatief zijn, volledig afhankelijk van de context; in sommige situaties kan het gezond zijn om een zak chips leeg te eten of verstandig zijn om een misdaad te begaan.)
Maar het is gevaarlijk om uit te gaan van autonomie en vrije wil van de individu. Het leven overkomt je zonder dat je hier invloed op hebt en een te sterk gevoel van verantwoordelijkheid kan leiden tot grootheidswaanzin dan wel depressie. Iedereen kent een voorbeeld van iemand die, metaforisch gesproken, zulke slechte speelkaarten heeft gekregen dat hij het spel wel moest verliezen. Toch zijn er ook genoeg voorbeelden van mensen die met de slechtst denkbare speelkaarten toch weten te winnen, of van mensen die simpelweg altijd een goede hand toebedeelt krijgt. Ogenschijnlijk, vanuit ons menselijke perspectief, is het leven volledig willekeurig en absurd, maar toch moeten wij er noodzakelijkerwijs mee omgaan. Deze duale strijd tussen objectief determinisme en subjectieve ervaring van autonomie is onze menselijke conditie en het speelveld waarbinnen wij noodzakelijkerwijs ons leven moeten leiden.
Is de focus op geluk wel verstandig?
Ik heb de focus op geluk al een luxe genoemd, omdat niet iedereen het zich kan permitteren om er mee bezig te zijn. Het is ook maar de vraag of het altijd verstandig is om, juist met het denken over geluk als uitgangspunt, altijd maar bezig te zijn met ‘gelukkig zijn’. Het wordt enorm overgewaardeerd, net als gezondheid. ‘Gezondheid is het kunnen omgaan met de realiteit op haar voorwaarden’, wat dus niet betekent dat een gezond mens nooit ziek is. Uiteraard kan je proberen je beter te wapenen tegen ziektes of andere vormen van lichamelijk ongemak, maar slechts tot een zekere hoogte. Ik denk dat een soortgelijke definitie als voor gezondheid ook geldt voor geluk. De overfocus op gelukkig zijn is voor een groot deel gedreven door het willen wegnemen van een ongelukkige staat van zijn, het willen wegnemen van pijn, ongemak, verdriet, woede, etc. Echter is dit maar deels mogelijk, al deze vormen van ongemak zijn noodzakelijkerwijs onderdeel van het leven.
Uiteraard kan je proberen je beter te wapenen tegen ziektes of andere vormen van lichamelijk ongemak, maar slechts tot een zekere hoogte
Enorm graag gelukkig willen zijn kan juist de aanwezigheid van het tegenovergestelde benadrukken en kan dus averechts werken. Bovendien is geluk op geen enkele manier een gegeven: het is geen absoluut recht, geen bestaansvoorwaarde of noodzaak voor ons menselijke bestaan. Het is slechts een drijfveer, het zorgt er voor dat we in actie komen, dat we dingen ondernemen die biologisch gezien gunstig zijn. Inmiddels zijn we ver verwijderd van onze biologische oorsprong en zijn we door de vrijheid die we verworven hebben zelf verantwoordelijk voor ons geluk. Dit is een uitdaging voor mensen die deze vrijheid bezitten en er zich van bewust zijn. Toch is het uitgangspunt altijd hetzelfde: geluk komt niet zomaar naar je toe, maar het is het resultaat van omstandigheden. Als je de vrijheid bezit om deze omstandigheden zelf te vormen zal je op zoek moeten gaan naar zaken die voor jou waarde hebben, en naar een manier om je hersens op de juiste manier te prikkelen; iets om je mee bezig te houden, iets dat je voldoening geeft. In een wereld die alle magie verloren is en de pure objectiviteit overheerst, is dit moeilijk; dingen voelen al gauw nutteloos of waardeloos aan. Dit is de uitdaging waar we voor staan in deze tijd.
Geluk is voor een groot deel afhankelijk van hoe we onze samenleving inrichten
Tegenwoordig leven we in een wereld waarin ‘de omstandigheden’ niet puur natuurlijk zijn, maar voor een groot deel door mensen vormgegeven worden. Dat wil zeggen, we zijn niet volledig afhankelijk van en onderhevig aan de grillen van de natuur. Maar we hebben de mogelijkheid om de wereld om ons heen vorm te geven en te organiseren. Ons geluk is dus voor een groot deel afhankelijk van hoe we onze samenleving inrichten. Het is dan ook een veel voorkomend verschijnsel dat mensen in de richting van ‘de politiek’ kijken als het gaat over welzijn. Dit is terecht, aangezien we in onze samenleving aan bepaalde plichten moeten voldoen en daarmee een stuk van onze absolute vrijheid inleveren, een investering waarvoor we ook wat terug mogen verwachten. Politiek gaat (of zou moeten gaan) over de vraag hoe een samenleving zo kan worden georganiseerd dat de inwoners van die samenleving een zo prettig mogelijk bestaan kunnen leiden. Hier zijn talloze ideeën en ideologieën over bedacht. In de praktijk is het altijd een soort compromis tussen de ideologieën onderling en tussen ideologie en de reeds bestaande werkelijkheid. Je zou kunnen zeggen dat er ook bij het vormgeven van onze samenleving weinig sprake is van een ‘vrije wil’.
Het feit dat we nu in een democratische samenleving met een kapitalistisch/liberaal economisch systeem en westerse normen en waarden leven laat zich wel historisch verklaren, maar is tegelijkertijd een opstapeling van schijnbare toevalligheden. Het had heel goed anders kunnen zijn en het is nu nog steeds continu in verandering, het is geen gegeven. Dat maakt dat het ook gevaarlijk is om te denken dat de samenleving utopisch vormbaar is; we kunnen het niet resetten en herprogrammeren, we hebben te maken met te veel bestaande condities en factoren die ervoor zorgen dat veranderingen onvoorspelbare resultaten kunnen opleveren. Door de grilligheid van de maatschappelijke omstandigheden is het dus niet per definitie verstandig om je geluk in de handen van de overheid te leggen, of om te hoge verwachtingen te hebben.
Dit is tegenstrijdig, want ik heb meermaals benoemt dat we voor ons geluk grotendeels afhankelijk zijn van de omstandigheden; het is precies die tweespalt tussen determinisme aan de ene kant en autonomie aan de andere kant. Het is denk ik, in het kader van het vinden van geluk, verstandig om de maatschappelijke situatie eerst te zien als de objectieve realiteit, als een natuurverschijnsel zo je wilt, om je er vervolgens tegen te verzetten en de strijd er mee aan te gaan (of iets romantischer gezegd: het te accepteren als je danspartner). Binnen de mogelijkheden die er bestaan in onze democratische samenleving en vanuit onze aard als scheppende, politieke en sociale wezens kunnen we streven naar verandering maar tegelijkertijd blijven we dieren die ook moeten overleven in de bestaande condities, waarbij geluk deel uitmaakt van het proces van overleven.
Tot slot
Ik heb geprobeerd om geluk te definiëren en binnen onze huidige maatschappelijke context te plaatsen, en bovendien gewezen op de problemen die er schuilen in de hyperfocus op geluk die ik terugzie in deze tijd. Ik heb mij bewust proberen te weerhouden van het geven van advies over hoe men geluk kan vinden of hoe de politiek geluk zou moeten faciliteren. Dit heb ik gedaan omdat ik dan precies zou vallen voor de illusie dat geluk een keuze en/of maakbaar is. In zowel het gevoel van autonomie/eigen verantwoordelijkheid als in het ontkennen van de vrije wil zie ik de waarheid én het gevaar dat in deze manieren van denken schuilgaat. Het is waar dat we, of we dat willen of niet, verantwoordelijkheid dragen onze eigen keuzes, maar dit kan een loodzware last zijn. Maar door alles te schuiven op de omstandigheden schuif je jezelf in de slachtofferrol, ook al is het wel waar dat je een speelbal van die omstandigheden bent. Ik geloof dat de vrijheid die we bezitten, de ruimte die we hebben gecreëerd om ons eigen leven vorm te geven, ons te veel laat nadenken over hoe we dit moeten doen. We vergeten dat we gedwongen zijn om het leven, hoe dan ook, te leven en dat gelukkig zijn meer geluk dan wijsheid is. Of dat je geluk hebt als je wijs bent.
