Beroepen met een grote impact hebben vaak regels en verplichtingen waar je je aan moet houden, anders verlies je het recht dat beroep uit te oefenen. Een fysiotherapeut moet bewijzen up to date te zijn, anders kan hij geen contracten meer met zorgverzekeraars afsluiten. Ingewikkelde elektrische installaties moeten altijd goedgekeurd worden door een gediplomeerd installateur. Een huis mag je alleen maar bouwen als de constructie doorberekend is door een erkend constructeur. Journalist ben je als je zegt dat je het bent.
Die tegenstelling is heel gek. Een journalist heeft een enorme impact op de samenleving. Dat geldt voor de journalist in een dorp van 5.000 inwoners in Noord Oost Drenthe, dat geldt voor de journalist die politiek Den Haag verslaat, en dat geldt voor alles daar tussen.
Hoe ons land denkt over de boerenprotesten, ligt aan wat we er van te zien krijgen via het nieuws. Hoe we denken over het klimaat, hoe veilig het op de weg of ’s avonds in het park is, wat we denken van de SGP of Denk, we vormen er bijna altijd onze mening over aan de hand van wat we er van voorbij zien komen in het nieuws.
Maar die nieuwsmachine werkt op heel andere brandstof dan ‘de samenleving een reëel beeld geven van wat er aan de hand is’. Journalistiek is immers intrinsiek commercieel. Ze bestaat bij de gratie van gelezen, gehoord en bekeken worden, alleen dat brengt geld in het laatje. Dan laat je vroeg of laat je oren hangen naar de commercie. Dat was altijd al zo. Maar vóór internet was er nog wel enigszins een balans. Een ondernemer zei ooit daarover: “Linkse kranten bestaan bij de gratie dat adverteerders ook daar wel brood in zagen.”
Google weet meer over jou dan jezelf én ze weten het eerder
De kern is als volgt te beschrijven: adverteerders sponsoren niet het nieuws, ze zoeken de media waar ze de meeste respons van kunnen verwachten. Sinds internet is het aantal media enorm toegenomen en door social media ook het aantal kanalen om te adverteren. Ondernemers kopen digitale advertenties die jou heel gericht volgen. Google weet eerder dat je dochter zwanger is dan dat jij weet dat je opa wordt. Adverteerders hebben daarom helemaal geen kranten meer nodig. Ze pushen hun reclame als jij op internet zoekt naar nieuwe schoenen. Dat gaat ten koste van linkse media, van rechtse media, maar vooral van onderzoeksjournalistiek, want dat is het duurste. Met als gevolg dat daar als eerste de stekker wordt uitgetrokken.
Spanning en sensatie
Op jacht naar de gunst van het publiek schuift het nieuws op richting spanning en sensatie. Een door emotie geraakte fractievoorzitster van de VVD staat ’s avonds centraal in de talkshows, daar waar ze vroeger wellicht Story of Privé gehaald had. Aan de veroorzaker van die emoties en diens schuivende panelen van fatsoen wordt al haast geen aandacht meer besteed.
Als je wil weten hoe de samenleving er níet uitziet, moet je het nieuws volgen. Want in het nieuws kom je de uitzondering, de afwijking, de calamiteit tegen. Als er een TBS’er ontsnapt is het systeem van TBS even een dag onderwerp van de nieuwsmedia. Een dag later ligt de bal weer ergens anders en gaan we dáár kluitjesvoetballen. Terwijl je zo’n discussie over het systeem van TBS toch echt het best kunt voeren als er niet net iemand ontsnapt is uit een kliniek.
Ik las in Canada in een krant dat er een schietpartij op straat was geweest, een vluchteling was de vermoedelijke dader. ‘Maar laten we niet spreken van een terroristische actie’ schreef de krant. Wellicht heeft de verdachte psychisch problemen.” Kijk, zo’n analyse, daar kom je verder mee.
Een voorbeeld hoe het zou moeten werken: Een installateur repareerde mijn warmtepomp. Het is mooi, en tegelijk eigenlijk ook wel logisch, als je dat proces volgt. Hij schakelt onderdeel na onderdeel uit, net zolang tot de stoppen er niet meer uitknappen. Hij analyseert dat het probleem bij de compressor ligt. Vervolgens ontdekt hij dat daar een koelvloeistof mist, dus moet er ergens een lek in de toe- of afvoer zitten. Even later ontdekt hij het euvel: koppelstuk kapot. Als je zo een probleem aanpakt krijg je en een goede analyse en een goede oplossing.
Voxpop is geen onderzoeksjournalistiek
Dat is wat anders dan de straat op gaan en mensen vragen wat ze van de boerenacties vinden. Zo’n voxpop of straatpraat kun je gebruiken als vormelement bij een onderzoek naar wat mensen van de boerenacties vinden, maar je moet die voxpop niet zelf het onderzoek laten zijn.
Lang geleden liet ik studenten drie achtereenvolgende Journaals zien, na het aftreden van een kabinet Kok. ‘Nederland is blij met het aftreden’ zei het eerste Journaal. ‘Amsterdam is blij met het afreden’ stond er op de autocue van het tweede journaal. ‘Op de Albert Cuyp zijn ze er blij mee’ las de presentator bij het derde Journaal. En zelfs dat klopte niet. Want drie van vijf mensen die we kregen te horen waren er blij mee, en die vijf waren slechts een selectie van de cameraploeg, een selectie van een momentopname van toen ze er rondliepen. En dan nog: wat weten die toevallige passanten er nou helemaal van?
Stel dat een advocaat op die manier getuigenverklaringen ophaalt. Of dat een arts op een vergelijkbaar onzorgvuldige manier diagnoses stelt. Zelfs een fietsenmaker is meer secuur: “je kunt wel zeggen dat je racefiets in de voorvork tikt, maar dat buizenstelsel is net een klankbord, het probleem kan best ergens anders zitten.”
Goed nieuws is geen nieuws
En toch vormen we onze mening over de samenleving aan de hand van wat journalisten ons vertellen. We bepalen waar we op gaan stemmen na verkiezingsdebatten die meer op een sportwedstrijd lijken en ook als dusdanig verslagen worden: wie heeft er gewonnen. We denken over het klimaat naar gelang we er over voorgeschoteld krijgen. Toeslagenfraude, toeslagenaffaire en toeslagenschandaal gaat allemaal over hetzelfde, maar wordt anders geadresseerd. Of de wethouder deugt, hoe die éénkoppige oppositiepartij iedere keer zonder bestuursverantwoordelijkheid het beleid onderuithaalt, of biologisch eten eigenlijk wel gezonder is en elektrisch rijden wel duurzamer, of rode dakpannen mooier zijn dan zwarte en of het beter voor winkeliers is als de dorpsstraat autovrij of niet is, wat we er van denken, weten we voor een heel belangrijk deel vanwege de media.
In mijn woonplaats Raalte was er een informatieavond over de komst van een AZC. Landelijke media kwamen er op af, want zulke avonden hadden elders in het land tot heftige taferelen geleid. Maar er gebeurde niks naars in Raalte. Halverwege taaiden die media weer af. Ze schreven er niks over.
Het gevolg is dat je wél over een avond leest waar het fout gaat maar niet over een avond die goed verloopt. Met als gevolg dat ‘men’ denkt dat het overal fout loopt.
En daar koppelen we dan weer aan dat Nederlanders geen AZC willen. NIMBY is er een gevleugelde term voor geworden. De tien nieuwe windmolens in Nieuwleusen die unaniem door de raad goedgekeurd werden en zonder weerstand van de dorpelingen geplaatst werden zijn ook maar mondjesmaat in het nieuws geweest. Terwijl juist die processen van waarom het goed ging razend interessant kunnen zijn. Ik weet dat het college van burgemeester en wethouders voor wat betreft dat AZC daar heel goed over nagedacht hadden. De locatie was al bepaald, zodat het alleen maar meer een ja of een nee kon worden. Iedereen werd bij de ingang persoonlijk ontvangen. En terwijl ze de zaal toespraken zaten ze bewust niet op een podium. Wie zich onbetamelijk gedroeg, zo waren de spelregels die vooraf meegedeeld waren, werd vriendelijk verzocht de zaal te verlaten. Dat is toch leerzaam?
Pownews trad met draaiende camera kerkgangers in coronatijd tegemoet. De redactie had natuurlijk van tevoren bedacht dat dat wel spannende tv op zou leveren. En ze hadden geluk. Een van de kerkgangers kon zich niet beheersen en viel de zuigende journalist aan. Mooie tv, talloze keren herhaald, ‘de samenleving valt journalisten aan’… Mensen gingen de o in hun twitternaam vervangen door de o in het logo van de NOS. Van journalisten blijf je af!
Maar was het eigenlijk niet andersom? Viel die journalist geen kerkganger aan, die zich gewoon aan de wet hield? Die vraag is nimmer gesteld.
Beroepscode lijkt broodnodig
Bijzonder daarbij is dat de media zelfs verder mogen gaan dan de rechtelijke macht. Als hij/zei niet op een andere manier feiten boven tafel kan krijgen, mag een journalist een verborgen camera inzetten. De rechter zal de media dan niet terugfluiten. Maar diezelfde rechter zal die beelden als onwettig verkregen en dus als niet ontvankelijk betitelen als het Openbaar Ministerie ze zou inbrengen als bewijs.
Daarom pleit ik voor een beroepscode met regels waaraan journalisten zich moeten houden. Die regels zijn er overigens ook wel (de Nederlandse Code voor de Journalistiek en de Code van Bordeaux), maar ze zijn ten eerste niet zo heel streng geformuleerd en ze hebben ten tweede geen enkele wettelijke basis. Ze komen niet verder dan ‘het is goed gebruik dat …’.
We hebben ook nog de Raad voor de Journalistiek, maar dat is een tijger zonder tanden. Je hoeft er geen lid van te zijn (diverse grote media zijn dat ook niet) en uitspraken van de raad zijn niet bindend.
Ik wil helemaal niet verbieden dat iedereen die dat wil een bordje aan de voordeur kan schroeven met ‘journalist’ erop, maar hij wil wel het kaf van koren scheiden. Je hoeft je niet te conformeren aan de code, maar je mag dat wel. En áls je je conformeert, dan heb je je aan de regels te houden, anders word je uit de beroepsgroep geknikkerd. Net als overal elders in de samenleving kun je dan als nieuwsbrenger of als nieuwsconsument er voor kiezen of je tevreden met een ‘beun de haas’ of dat je liever gecertificeerd werk hebt, maar je hebt dan in elk geval een keus.
