Vannacht schrok ik om 3 uur wakker. Mijmerend over de energietransitie, moest ik denken aan de bekende verhaallijn van de Russische schrijver Fjodor Dostojevski (1821-1881). In de legende van ‘De grootinquisiteur’ (in De gebroeders Karamazov) wordt de in een zeer eenvoudige menselijke gedaante teruggekeerde Christus door de grote kerkelijke instituties (de grootinquisiteur heeft het bijvoorbeeld te druk met oreren en ceremonies), aanvankelijk niet herkend. Als Christus stilzwijgend een wonder verricht – een meisje laat terugkeren uit de dood – wordt hij alsnog erkend, maar krijgt na enig overleg te horen dat zijn wederkomst nu niet uitkomt. De geïnstitutionaliseerde pracht en praal, kent haar eigen agenda, en ook Dostojevski’s 18de eeuwse Christus wordt het zwijgen opgelegd, nu niet door Pontius Pilatus, maar door de kerk gebaseerd op de Christus uit het jaar 0. Dit verhaal heeft me altijd geboeid, ook al vond ik het boek als twintiger moeilijk om door te komen.
Wat ik met een schok vannacht besefte, is dat ik bij dit verhaal altijd heb gedacht dat het geïnstitutionaliseerde onoprechtheid betrof, waardoor de hoge heren uit de kerk zich niet konden openstellen voor de eenvoudige oprechtheid, de waarheid van het licht. Ineens zag ik in dat waarschijnlijk ook ‘de grootinquisiteur’ en andere ‘kerkdienaren’ op hun manier oprecht waren en geloofden in hun eigen verhalen en waarheden. Wetenschappers, journalisten, bestuurders, wij allen, doen niet anders.
Stroom uit zeewater
Zo lees ik bijna dagelijks over ‘de energietransitie’, over hoe er voordeliger elektriciteit kan worden opgewekt en opgeslagen, bijvoorbeeld door de innovatieve batterijen van Elestor uit Arnhem met Broom uit zeewater, of over veelbelovende fusieprocessen. Alsof deze transitie enkel gaat over meer energie kunnen opwekken en gebruiken, die liefst langduriger beschikbaar zal blijven en minder vervuilend is. Maar een minstens zo belangrijk, in mijn ogen zelfs veel belangrijkere transitie, speelt zich deze winter in onze eigen huizen af: gedreven door enorme energie en brandstofprijzen gebruiken we significant minder energie om onze huizen te verwarmen. Dit is feitelijk fantastisch nieuws, waar niemand voor lijkt te applaudisseren. We blijken behoorlijk massaal onze thermostaat lager te kunnen zetten, een warme trui aan te kunnen doen, en zo onze eigen gedrag van de ene op de andere dag te kunnen veranderen. Het heilzame dat in deze gedragsverandering terugkeerde, lijkt geheel aan onze waarneming voorbij te gaan (zoals Dostojevski’s Christus aan de grootinquisiteur). Waarom zijn we hier niet trots op? Hebben we het podium voor de energietransitie (enkelvoud!) specifiek gereserveerd voor tech-marketeers met ‘goed’ nieuws (renewable energy)?
Het probleem is enkelvoudig denken! Ook besef ik dat ik met het idee “employability transition” (de naam van ons lectoraat) dezelfde denkfout heb gemaakt, alsof er één transitie is naar een duurzamer werknemers en/of werkgeverschap.
Polycrisis
Meer dan ooit merken we dat er sprake is van polycrisis, waarbij alle diverse gebieden met elkaar samenhangen. Technologie (inclusief energie, arbeid, grondstoffen, antropogene massa: het Antropoceen tijdperk), economie, ecologie, klimaat en biodiversiteit, ze zijn allen met elkaar verbonden. Hoe mondialer de wereldsystemen functioneren, hoe sterker deze verbondenheid is, en des te inadequater het wordt om ze met één probleem- of oplossingsrichting per gebied (klimaat, energietransitie) te kenschetsen.
Mogelijkheden om de problemen aan te pakken bevinden zich tussen twee extremen, van louter techniek, tot anders handelen. Onze hoop ligt vaak bij techniek (dan hoeven we ons gedrag niet aan te passen).
De Inner Development Goals (IDG’s) wijzen daarentegen op oplossingen in menselijk handelen. IDG 2, bijvoorbeeld, gaat over Kritisch Denken, om de bevolking te stimuleren om, in lijn met wat het hoger onderwijs beoogt, meningen, evidentie en plannen kritisch te kunnen beoordelen. Nooit eerder hadden we zoveel mensen met een academische opleiding, maar het denkvermogen om met de crises om te gaan lijkt te kort te schieten. Reden om IDG 2 te beschouwen. Dit staat er (vertaald): ‘Complexiteitsbewustzijn, Inzicht en vaardigheden in het werken met complexe en systemische condities en causaliteiten’, ‘Perspectiefvaardigheden, Vaardigheden in het zoeken, begrijpen en actief benutten van inzichten vanuit contrasterende perspectieven’, ‘Vaardigheden in het zien van patronen, het structureren van het onbekende en in staat zijn om bewust verhalen te creëren’ en ‘Langetermijn-oriëntatie en visievorming, Langetermijn-oriëntatie en het vermogen om visies te formuleren en vast te houden die betrekking hebben op de grotere context’. Terug naar mijn verhaal!
Het is van belang te zien dat de door ‘gewone mensen’ omlaag gezette thermostaten en aangetrokken wintertruien, en de toenemende belangstelling voor vegetarische en vegan voedingspatronen van zowel ondernemers als publiek, wellicht veel belangrijker kenmerken van de energietransitie zijn dan alleen maar hopen op betere technologie (zoals batterijen). Door het laatste aan te moedigen en het eerste niet eens te benoemen (de teruggekeerde Christus niet te erkennen omdat we het te druk hebben met onze big-tech fixatie), lopen we een groot risico. Hierom wil ik u graag wel (h)erkennen, in tegenstelling tot Dostojevski’s grootinquisiteur, en voor u applaudisseren: minder energiegebruik is het beste dat ons kan overkomen! In eenvoud en schaarste worden we weer mens. Dank u!
