Wat is vrijheid? Het klinkt eenvoudig, bijna vanzelfsprekend voor wie leeft in een democratische samenleving. Maar onder de oppervlakte blijkt het een complex, gelaagd en vaak tegenstrijdig begrip te zijn. Want voelen wij ons werkelijk vrij? Of zijn we, ondanks onze rechten en verworvenheden, gevangen in systemen die we nauwelijks nog doorzien?
In onze samenleving wordt vrijheid vaak gezien als iets vanzelfsprekends. We leven niet in oorlog, kennen geen dictatuur, kunnen ons vrij bewegen, zeggen wat we willen, stemmen op wie we willen. Toch voelen velen zich gevangen, in systemen, verplichtingen en verwachtingen. Het begint al op jonge leeftijd. Kinderen worden gevormd binnen het schoolsysteem: stilzitten, toetsen maken, presteren. Daarna volgen studie, werk, een hypotheek, verzekeringen, belastingen. Het ‘moeten’ lijkt onophoudelijk. Bezit geeft status, maar ook verantwoordelijkheid en zorg. Je huis kan onder water komen te staan, toeslagen kunnen onrechtvaardig uitpakken.
“Vrijheid lijkt soms meer op een construct dan een realiteit”
We worden gevormd door structuren zoals prestatiedruk en sociale verwachtingen. We leren hoe het ‘hoort’. De belofte van vrijheid lijkt soms op te lossen in een web van verplichtingen. Zoals Jean-Jacques Rousseau het al in de 18e eeuw uitdrukte: “De mens wordt vrij geboren, en toch is hij overal geketend.”
De moderne ketens zijn vaak onzichtbaar. Ze heten regels, systemen, algoritmes, targets, belastingen en procedures. Wie het systeem niet begrijpt of door pech tussen de raderen terechtkomt, zoals bij de toeslagenaffaire, ziet hoe wreed een geautomatiseerde samenleving kan zijn. En toch spreken we van een vrije samenleving.
Een historisch perspectief
Onze vrijheid is het resultaat van eeuwen strijd, hervorming en bewustwording. De Verlichting bracht het idee dat de mens zelfstandig kan denken en handelen. De Franse Revolutie stelde vrijheid, gelijkheid en broederschap centraal, ideeën die ons politieke en juridische denken tot op de dag van vandaag beïnvloeden. In Nederland herinneren we ons de bevrijding van de Tweede Wereldoorlog als een kantelpunt, waarin het verschil tussen onderdrukking en vrijheid pijnlijk voelbaar werd.
Nelson Mandela, die na 27 jaar gevangenschap president werd van Zuid-Afrika, zei eens: “To be free is not merely to cast off one’s chains, but to live in a way that respects and enhances the freedom of others.”
“Vrijheid is niet alleen een individuele ervaring, maar ook een collectieve verantwoordelijkheid”
De paradox van vrijheid
Als we om ons heen kijken naar delen van de wereld waar oorlog, onderdrukking of honger heerst, leven wij in ongekende luxe. We wonen in één van de veiligste, welvarendste en gelukkigste landen ter wereld. We mogen liefhebben wie we willen, geloven of niet geloven, ons uitspreken en ondernemen. Die vrijheden zijn kostbaar, niet universeel, niet vanzelfsprekend. En toch ervaren veel mensen druk, onrust, een gevoel van geleefd worden. Want vrijheid betekent ook kiezen. En kiezen betekent risico, verantwoordelijkheid en soms angst.
Bovendien is vrijheid ongelijk verdeeld. Wie in armoede opgroeit, wie gediscrimineerd wordt, wie geen toegang heeft tot gelijke kansen, ervaart vrijheid heel anders dan iemand met privileges. De wieg bepaalt vaak meer dan je wens of wil. Daarom moeten we niet alleen onze eigen vrijheid beschermen, maar ook die van anderen versterken. Vrijheid is dus relatief. Je perspectief wordt dus gevormd door welke kansen je kreeg, hoe het systeem jou behandelt. Niet iedereen ervaart vrijheid op dezelfde manier. En toch moeten we haar koesteren. Omdat vrijheid ruimte biedt voor geluk, voor gelijkheid, voor menselijkheid. Omdat we met vrijheid de kans hebben om te zijn wie we willen zijn. Dat vraagt om bewustzijn. Niet alleen over onze eigen vrijheden, maar ook over de beperkingen die anderen ervaren. Vrijheid vraagt verantwoordelijkheid, empathie, en het besef dat systemen, hoe dwingend soms ook, door mensen zijn gemaakt, en dus ook door mensen veranderd kunnen worden.
“Kortom vrijheid is geen vanzelfsprekend bezit, maar een houding, een bewustzijn”
Het vraagt om reflectie en roept bij mij de volgende vragen op: wat maakt mij vrij? Wat beperkt mij en anderen? Welke rol speel ik in het systeem, en hoe kan ik dat systeem veranderen, verbeteren, menselijker maken? Zoals filosoof Erich Fromm stelde: “Vrijheid is niet iets dat ons gegeven wordt, maar iets dat we moeten verwerven.” En die verwerving begint bij bewustzijn, bij het besef dat vrijheid nooit af is. Laten we onze vrijheid altijd herdenken, koesteren, vieren en beschermen. Niet als een statisch bezit, maar als iets waarvoor we ons dagelijks moeten blijven inzetten.
